विराटनगर–विहारका रमेश सिंहले बिहानै घरको आँगनमा टहलिरहेका उनका बुबाको अनुहारमा मुस्कान देखे । ६ महिना अघिसम्म उनका पिता ६८ वर्षीय सुरेन्द्र सिंह आँखाको समस्याले गर्दा घरबाट बाहिर निस्कन हिच्किचाउँथे । मोतियाबिन्दुको समस्या बढ्दै गएपछि उनीहरूले भारतका विभिन्न ठूला सहरहरूमा उपचारको खोजी गरे । तर, खर्च र प्रतीक्षा अवधि दुवै निराशाजनक थियो ।
‘त्यसपछि एक दिन हाम्रो छिमेकी सुनिलजीले विराटनगरको आँखा अस्पतालमा उपचार गराएको अनुभव सुनाए,’ रमेश याद गर्छन्, ‘पहिला त नेपालमा उपचार ? के त्यहाँ राम्रो हुन्छ होला र भन्ने शंका थियो । तर, उनको सफल उपचारको कथा सुनेपछि हामीले पनि प्रयास गर्ने निर्णय ग¥यौं ।’
बिहारबाट नेपालको सीमावर्ती सहर विराटनगरसम्म पुग्न मात्र तीन घण्टा लाग्यो । विराटनगर आँखा अस्पतालमा पुग्दा रमेशलाई आश्चर्य लाग्यो– फराकिलो, सफा परिसर, आधुनिक उपकरण र सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा व्यवसायिक चिकित्सक टिम ।
‘मैले तुरुन्तै अनुभव गरें कि यहाँ गुणस्तरीय सेवा छ,’ रमेश भन्छन्, ‘परीक्षणदेखि शल्यक्रियासम्म सबै कुरा व्यवस्थित र प्रभावकारी थियो र भारतका ठूला अस्पतालहरूको तुलनामा लागत आधाभन्दा कम ।’
विराटनगरसँग जोडिएको यो कथा कथा केवल रमेश र उनका बुबाको मात्र होइन । पछिल्ला वर्षहरूमा पूर्वी नेपालको यो सहर स्वास्थ्य पर्यटनको एक महत्वपूर्ण केन्द्रको रूपमा उदाउँदै छ । औद्योगिक र राजनीतिक सहरको पहिचान बोकेको विराटनगर अब नेपाल र छिमेकी मुलुकका बिरामीहरूको आशाको केन्द्र बन्दै गएको छ ।
विराटनगर आँखा अस्पतालमा आर्थिक वर्ष २०८०÷०८१ मा ३ लाख ६० हजार बिरामीको आँखा परीक्षण गरियो । तीमध्ये २ लाख १६ हजार जना भारतीय नागरिक थिए । अस्पतालमा दैनिक एक हजार २ सय हाराहारी बिरामी उपचारका लागि आउँछन् ।
अस्पतालको तथ्यांकअनुसार त्यो वर्ष जम्मा ६७ हजार ५ सय जनाको आँखा शल्यक्रिया गरिएको थियो । मोतियाबिन्दु समस्याका बिरामीहरूको संख्या सबैभन्दा धेरै थियो । शल्यक्रिया गर्नेमध्ये ७० प्रतिशत बिरामी त भारतीय नै थिए ।
विराटनगर आँखा अस्पतालका प्रबन्ध निर्देशक कुमार पृथु भन्छन्, ‘हिजो हामी उपचारका गर्न नेपाली रुपैयाँ भारतीय रुपैयाँ (भा.रु.) बनाएर पारी भारत जाने गर्दथ्यौं । अहिले भारतीय रुपैयाँ बोकेर उताबाट मानिस आउँछन् । यो सबै हाम्रो गुणस्तरीय उपचार सेवाको नतिजा हो । अहिले हामीले प्राप्त गर्ने भारतीय रुपैयाँ पनि बढेको छ ।’
भारतको बेङ्गलुरु बस्ने ५० वर्षीय डब्लु सिंह सवारी दुर्घटनामा परी गम्भीर घाइते भए । स्थायी घर बिहार भएका उनको टाउकोमा गहिरो चोट लागेको थियो । बेङ्गलुरुकै एक अस्पतालमा उपचार गराए । तर, खासै सुधार भएन । बिहार फर्किएर आए । स्तरीय उपचारबारे सुनेका परिवारले विराटनगरको न्यूरो अस्पतालमा सिंहलाई भर्ना गराउने निधो गरे । एम्बुलेन्समा घरबाट न्यूरोसम्म ल्याई पु¥याउन मात्र ७० हजार भारतीय रुपैयाँ खर्च भयो ।
तर, न्यूरोमा उपचार गराएपछि सिंह स्वस्थ भए । स्वस्थ भएका सिंह हालैमात्र घर फर्किएका छन् । ‘मलाई त मर्छु जस्तो लागेको थियो तर विराटनगरमा उपचार गराएपछि नयाँ जीवन पाएँ’, सिंहले भने । आफूलाई पुर्नजन्म दिने न्यूरो अस्पताल र त्यहाँका चिकित्सकलाई धन्यवाद दिएर हसिँलो अनुहार लगाउँदै सिंह बिहार फर्किसकेका छन् । विश्वस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर बढाएसँगै न्यूरोमा भारतसहित विदेशी बिरामीहरूको संख्या दिनानुदिन बढ्दै गएको अस्पताल प्रशासनले जनाएको छ ।
विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालको चार अर्ब लगानीमा क्यान्सर इन्स्टिच्युट संचालनमा रहेको छ । उक्त इन्स्टिच्युटले एक सय शय्या क्यान्सर रोग विभागको लागि छुटयाएको विराट मेडिकल कलेज टिचिङ हस्पिटलका अध्यक्ष डा. ज्ञानेन्द्रमान सिंह कार्कीले जानकारी दिए । जसको लागि चार सय करोड रुपैयाँ लगानी भएको उनको भनाइ छ । अस्पतालले क्यान्सरको उपचारको लागि एक सय करोड बढीको लेटेष्ट उपकरणमात्रै ल्याएको जनाएको छ । रेवन्त रूपमणी फाउन्डेसनबाट सञ्चालित विराट क्यान्सर इन्स्टिच्युटमा क्यान्सर सम्बन्धी सम्पूर्ण उपचार सेवा दिने उनले बताए ।
‘कम खर्चमा क्यान्सरको सम्पूर्ण उपचार यहाँ हुनेछ,’ डा. कार्कीले भने, ‘अहिले १०० शय्याको रहेको छ । यसलाई अवश्यकताअनुसार थप विस्तार गर्दै अगाडि बढाउनेछौँ ।’ यसअगाडि कोशी प्रदेशमा रहेका क्यान्सरका बिरामीहरुले कि त चितवनको भरतपुर क्यान्सर अस्पताल, काठमाडौँमा वा भारत जानुपर्ने बाध्यता थियो ।
क्यान्सर इन्स्टिच्युटले कोशी प्रदेशसहित अन्य प्रदेश, भारतको विहारदेखि पश्चिम बंगालसम्मका बिरामीलाई सेवा दिने जनाएको छ । ‘क्यान्सरका बिरामी चितवन र विदेश जाने गरेका थिए । स्थानीयस्तरमै क्यान्सरका रोगका बिरामीको उपचार विराटमा हुने भएपछि बाहिर जानुपर्ने समस्याको अन्त्य भएको छ,’ डा. कार्कीले भने ।
इन्स्टिच्युटले रेडिएसन थेरापी, मेडिकल अंकोलोजी, किमोथेरापी टार्गेट थेरापी, इम्युनो थेरापी, हर्मोनल थेरापी, सर्जिकल अंकोलोजी (महिला, पुरुष तथा बालबालिका), रेडियो–डाइग्नोसिस, इन्टरभेन्सनल रेडियोलोजी, स्टेरियोट्याक्टिक म्यामोग्राफी, प्रिभेन्टीभ अन्कोलोजी सेवा सञ्चालन गरेको छ । यसैगरी, प्रिभेन्टिभ अंकोलोजी, प्यालिएटीभ केयर, प्याथोलोजी विभाग, आहार तथा पोषणविद्द्वारा परामर्श, मनोविदद्वारा परामर्शलगागयतका सेवा रहेका छन् । क्यान्सर विभागमा एक दर्जन दक्ष चिकित्सक रहेका छन् । टिममा सुपरस्पेसियालिटी हासिल गरेका चिकित्सकहरू समेत छन् । क्यान्सरको उपचार चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मी र कर्मचारीमात्र एक सय जना कार्यरत रहने अस्पतालले जनाएको छ ।
विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालमा सुपरस्पेसियालिटी सेवाहरु मिर्गौला डायलाइसीस, मुटु रोग, मूत्र रोग, न्यूरो सर्जरी, न्युरोलोजी, पल्मोनोलोजी, इन्डोक्राइनोलोजी रहेको छ ।
नोबेल मेडिकल कलेजले दक्षिण पूर्वी एसियामै पहिलो पटक अत्याधुनिक न्यूरो सर्जरी सेवा सुरु गरेको छ । दुई अर्ब २० करोड रुपैयाँको लगानीमा स्थापित यो सेवा प्रारम्भ भएपछि यूरोपका बिरामीहरू समेत उपचारार्थ त्यहाँ आउन थालेका छन् । नोबेलका प्रशासकीय अधिकृत दिपेश राईका अनुसार नेपालबाहेक भारत, बंगलादेश, भुटान, माल्दिभ्सजस्ता देशका बिरामीहरू उपचार गर्न आउँछन् । दैनिक पन्ध्र सय बिरामीले सेवा लिने नोबेलमा मुटु रोगको समेत गुणस्तरीय सेवा उपलब्ध रहेको राईको कथन छ । ‘न्युरो सम्बन्धी सेवा सुरु हुनासाथ काजकस्तानका एक जना बिरामी हेलिकप्टर चार्टर गरेर हामी कहाँ आउनु भयो । साता लामो उपचार गराएर बिसेक भई घर फर्कनु भयो,’ राईले भने ।
कञ्चनबारीको आर्या न्यूरो अस्पतालमा मस्तिष्क र नसा सम्बन्धी रोगहरूको उपचार हुन्छ । विशेषज्ञता हासिल गर्दै कोशी प्रदेशकै भरपर्दो चिकित्सा केन्द्रको रूपमा स्थापित यो अस्पतालमा न्यूरो सर्जरीदेखि स्ट्रोकजस्ता जटिल बिमारीहरूको पनि उपचार हुने गर्दछ ।
अस्पतालका वरिष्ठ न्यूरो सर्जन तथा प्रबन्ध निर्देशक डा. पंकजराज नेपाल यस क्षेत्रमा दशकौंदेखि सेवारत छन् । उनको नेतृत्वको चिकित्सकहरूको टिमले जटिल प्रकृतिका रोगहरूको उपचारमा उल्लेखनीय सफलता हासिल गरिरहेको छ । ‘मेरो उद्देश्य बिरामीहरूलाई उपचारका लागि काठमाडौं वा भारत जानुपर्ने बाध्यता अन्त्य गर्नु थियो,’ डा. नेपालले भने, ‘अहिले यहाँ कोशी प्रदेशका मात्र होइन, मधेश र छिमेकी मुलुक भारतसम्मका बिरामीहरूले पनि सेवा पाएका छन् ।’
भारतीय बिरामी नेपालमा उपचार गराउन आउनुको मुख्य कारण गुणस्तरीय सेवा र तुलनात्मक रूपमा सस्तो शुल्क नै हो । विराटनगरका अस्पतालले जनाएअनुसार आँखा उपचार गर्न भारतमा लाग्ने खर्चभन्दा नेपालमा सस्तो पर्छ । सेवा पनि प्रभावकारी छ । यही विश्वासले गर्दा विराटनगर ‘हेल्थ टुरिजम’को केन्द्र बन्न पुगेको विराटनगर आँखा अस्पतालका प्रबन्ध निर्देशक पृथु बताउँछन् । ‘बाहिरका बिरामीले गुणस्तरीय र भरपर्दो सेवा खोज्छन् । त्यो मापदण्ड पूरा गराउन हामी सफल भएका छौं,’ उनले भने ।
दिव्य ज्योति आँखा अस्पतालका प्रशासन प्रमुख देवा यादवका अनुसार नेपाल–भारत खुला सीमाका कारणले भारतबाट नेपाल आउन कठिन छैन । जसरी नेपाली उपचार गर्न भारत जान्छन् उसैगरी भारतीयहरु नेपाल आउँछन् । उनले भने, ‘यहाँका आँखा अस्पतालका प्रमुख बिरामीहरु भनेकै भारतीयहरु हुन् ।’ गोल्छा र तापडिया आँखा अस्पताल पुग्नेहरूमध्ये पनि उनीहरु नै अधिक हुने गर्छन । उत्तरपूर्वी भारतका बिहार, झारखण्ड, उत्तर प्रदेश, पश्चिम बंगालजस्ता राज्यका आँखा बिरामीहरूको पहिलो गन्तब्य विराटनगर बनेको पाइएको छ ।
मुटु उपचारमा पनि अब्बल
न्यूरो अस्पतालले आठ वर्ष अगाडि कोशी प्रदेशमै पहिलो पटक अत्याधुनिक ‘क्याथ ल्याब’ स्थापना ग¥यो । चर्चित कन्सल्टेन्ट इन्टरभेन्सनल कार्डियोलोजिस्ट डा. निकेशराज श्रेष्ठसहितको चिकित्सकको टिमले मुटुको विशिष्टीकृत उपचार सेवा अघि बढायो ।
मुटुमा जटिल समस्या भएका बिरामीहरूका लागि कोरोनरी तथा रेनल एन्जियोग्राफी, एन्जियोप्लास्टी र पेसमेकर प्रत्यारोपणमा न्यूरो–कार्डियो अस्पतालले छोटो समयमै उल्लेखनीय प्रगति हासिल गरेको छ । हालसम्म दुई हजारभन्दा बढी मुटुरोगीहरूले न्यूरो–कार्डियो अस्पतालबाट सफल शल्यक्रिया तथा उपचार सेवा लिएका छन् ।
न्यूरो अस्पतालले मुटुको जटिल समस्या देखिएका बिरामीहरूको उपचारका लागि अत्याधुनिक प्रविधि (फिलिप्स एफडी २० क्याथ ल्याब) ल्याएपछि उपचारका लागि आउने बिरामीहरूको संख्या दिन प्रतिदिन बढ्दैं गएको छ । यो प्रविधि नेपालमा जम्मा तीन वटा अस्पतालमा मात्र उपलब्ध छ ।
हाडजोर्नी सम्बन्धी रोगहरूको उपचार पनि न्यूरोमा सफलतापूर्वक हुने गरेको छ । गुणस्तरीय उपचार सेवा प्रदान गरेकै कारण हाडजोर्नीको उपचारमा पनि न्यूरो बिरामीहरूको रोजाइमा परेको छ । अस्पतालमा जोर्नी प्रत्यारोपणसम्मको उपचार हुने गर्दछ । कोशी प्रदेशमा पहिलो पटक न्यूरो अस्पतालमा सोल्जर (काँध) को अर्थोस्कोपिक शल्यक्रिया दुरबिनको माध्यमबाट हुन थालेको छ । पहिले काँधको शल्यक्रिया काठमाडौं र विदेशतिर मात्र हुने गथ्र्यो ।
वरिष्ठ हाडजोर्नी तथा नसा रोग विशेषज्ञ डा. नवीनकुमार कर्णका अनुसार जोर्नी प्रत्यारोपणसम्मको उपचार सेवा सुरु भएपछि अब बिरामीहरूलाई विराटनगर बाहिर जानुपर्ने बाध्यता हटेको छ ।
अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सेवाका चुनौती
विदेशी बिरामीहरूको आगमनले होटल, यातायात र अन्य सेवा क्षेत्रमा पनि व्यवसाय बढेको छ । पूर्वाधार विकास, शिक्षित र प्रशिक्षित मानव संसाधन, गुणस्तरीय सेवाको निरन्तरता र अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त गर्नेजस्ता चुनौतीहरू रहेका एसोशिसन अफ प्राइभेट हेल्थ इन्च्युट (अफिन) कोशी प्रदेशको अध्यक्ष डा. शंकर अधिकारी बताउँछन् ।
‘सरकारले स्वास्थ्य पर्यटनलाई प्रोत्साहन गर्न नीतिगत सुधार र सहजीकरण गर्नुपर्छ,’ उनी भन्छन् । स्वास्थ्य पर्यटनको क्षेत्रमा विराटनगरको भविष्य उज्वल रहेको उनले सुझाए । अत्याधुनिक प्रविधि, दक्ष चिकित्सकहरू र गुणस्तरीय सेवाको उपलब्धतासँगै, यो क्षेत्र अझ विकसित हुने रहेकोले अस्पतालहरूले अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुरूपको सेवा प्रदान गर्न निरन्तर प्रयास गर्नुपर्ने अधिकारीले बताए ।
कोशी प्रदेशको राजधानीको पहिचान औद्योगिक र राजनैतिक सहर पनि हो । तर, हिजोआज भने स्वास्थ्य पर्यटन (हेल्थ टुरिजम) को प्रमुख केन्द्रको रूपमा विकसित भएको छ । विगत केही वर्षदेखि यहाँका अस्पतालहरूले गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्दै आएका छन् । यसले नेपालभित्रका मात्र नभई छिमेकी भारत र विदेशी बिरामीहरू पनि आकर्षित हुन थालेका छन् ।
विराटनगरमा विराट र नोबेल गरी दुई वटा मेडिकल कलेज, पूर्वी नेपालको सबैभन्दा ठूलो संघीय अस्पताल कोशी अस्पताल, आधा दर्जन नाम चलेका निजी अस्पताल र आठ वटा आँखा अस्पतालहरू रहेका छन् । यी अस्पतालहरूमा स्वदेशी मात्र होइन्, विदेशी बिरामीहरूको संख्या पनि दिनप्रतिदिन बढ्दो छ । यसबाट विदेशी मुद्रा आर्जनमा सहयोग पुगेको देखिन्छ ।
कोशी प्रदेशमा १ हजार ६३३ स्वास्थ्य संस्था छन् । तीन वटा मेडिकल कलेज छन् । प्रदेश स्वास्थ्य मन्त्रालयले जारी गरेको तथ्यांकअनुसार प्रदेशमा १ देखि ३०० शैय्याका ९ वटा जनरल अस्पताल छन् । २५ देखि ५० शैय्याका ४६ जनरल अस्पताल छन् । मोरङमा मात्रै २३९ वटा स्वास्थ्य संस्था छन् । तीमध्ये विराटनगरमा मात्र तीन दर्जनभन्दा बढी स्वास्थ्य संस्थाहरू छन् । विराटनगरका अस्पतालहरूबाट एक आर्थिक वर्षमा ७ लाख ५५ हजार ४९९ जनाले ओपीडीमा सेवा लिएका छन् ।
