आत्महत्या नेपालको मात्र नभएर विश्वमा नै देखिएको विकराल समस्या हो । आत्महत्याका विषयलाई गम्भीर रूपमा नलिनु नै यो समस्याको मुख्यकारण रहेको विभिन्न अध्ययनले देखाउँछ । यद्यपि आत्महत्याका पछाडि विविध कारणहरू भएतापनि अधिकांश केसहरूमा सामाजिक, सास्कृतिक, आर्थिक र प्रेमसम्बन्धको प्रत्यक्ष प्रभाव परेको देखिन्छ । बढ्दो आधुनिकिकरण र व्यस्त समाज पनि आत्माहत्याको कारक बनिरहेको पाइन्छ ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ)काअनुसार वर्षेनी झण्डै ८ लाख मानिसहरूले आत्महत्या गर्छन् । संगठनको एक तथ्यांकअनुसार सन् २०२० सम्म आत्महत्या विश्वमैे दोस्रो सबैभन्दा ठुलो रोगको लिइएको छ । नेपालमा हरेक वर्ष १ लाखमा ८.२ प्रतिशत मानिसले आत्महत्या गरेको तथ्यांक छ । नेपालमा पुरूषको तुलनामा महिलाले धेरै आत्महत्या गर्ने गरेको पाइएको छ । जसमा १५ देखि ४९ वर्षका महिलाहरू बढी रहेको तथ्यांकले देखाउँछ ।
प्रायः मानिसले आफूलाई बचाउन खोजिरहेका हुन्छन् । जस्तो समस्यामा पनि मान्छे जुध्न चाहन्छ ,बाँच्न, हाँस्न र रमाउन चाहन्छ । त्यसो त मान्छेले आफ्नो जीवनको प्रेम र लोभ गरेको हुन्छ ।
तर, जब मानिसले समस्या समाधानको कुनै उपाय देख्दैन त्यसपछि ऊ आत्महत्याको बाटो रोज्न पुग्छ । आत्महत्यालाई नै सामान्य ठान्ने भएकाले विश्वका कयौं समाज यस विषयमा खुलेर कुरा गर्दैनन् । जो व्यक्तिले आत्महत्या गर्ने बारे सोचिरहेका हुन्छन् । तिनीहरूले कसैसँग पनि आफ्नो कुरा स्पष्टसँग राख्न सक्दैनन् र एक्लो महशुस गरी आत्महत्या नै समाधानको विकल्प सोच्ने गर्छन् ।
आखिर मानिसले आत्महत्या किन गर्छन् त ? के हो आत्महत्या ?
आत्माहत्या भन्नाले आफ्नो शरीर र गुणलाई योजनापूर्ण ढंगले विभिन्न उपाय अपनाई सदाको लागि अन्त्य गर्नु हो । यो एक जटिल सामाजिक, मनोवैज्ञानिक तथा जैविक कारणको उपज पनि मानिन्छ । तर आत्महत्याको कोशिस गर्ने तथा आत्महत्या गर्ने ९० प्रतिशत मानिस कुनै न कुनै मानसिक रोगबाट पीडित भएका हुन्छन् । प्रायःमानसिक तनाव तथा पीडा थेग्न नसकी बाँच्नुभन्दा मर्न सजिलो ठानेर मानिसले आत्महत्या गर्छन् ।
आत्महत्याको सबैभन्दा प्रमूख कारण डिप्रेसन हो । आफ्नो इच्छाअनुरूप केहि गर्न सकिएन वा पाइएन भने मानिस डिप्रेसनको सिकार हुने गर्छन् । यदि सही समयमा यसको उपचार भएन भने यसको परिणाम आत्महत्या हुनसक्छ । अन्य पीडा नहुँदा पनि मानिसले रिसको आवेगमा आएर आत्महत्या गरेको पाइन्छ । यो बाहेक पनि आत्महत्याका विविध कारणहरू हुन सक्छन् ।
जस्तै गम्भीर तथा पीडादायक रोग, असफलता, प्रेम बिछोड, सामाजिक अपमान, घरेलु हिंसा, बेरोजगारी तथा आर्थिक समस्या, बलात्कार जस्ता कारणले मानिसलाई कमजोर बनाइरहेको हुन्छ ।
यी बाहेक पनि मेरो जीवन केही पनि होइन, मेरो भविष्य अध्याँरो छ अब केही हुनेवाला छैन, म किन बाँचिरहेको छु, मेरो समस्या अब मरेपछि मात्र समाधान हुन्छ, यो संसारमा मेरो आफ्नो भन्ने कोहि रहेनछ, यस्तो अपहेलना सहेर बाँच्नुभन्दा त मर्नु नै बेस हुन्छ, जति मिहेनतगर्दा पनि जीवनमा केहि गर्न सकिनँ, मेरो यो रोग अब ठीक हुँदैन त्यसैले मैले गर्दा सबैलाई दुःख भएको छ, बाँचेर पनि मरेतुल्य भएपछि मर्नु नै ठिक छ भन्ने जस्ता प्रश्न मनमा खेल्दा मानिसहरूले आत्महत्याको बाटो रोज्ने गर्छन् ।
आत्महत्या गर्ने साेच राखेका मानिसमा देखिन्छ यस्ता लक्षण
- यस्तामानिसले आफू मर्नु भन्दा आगाडि आत्महत्याको बारेमा मात्र कुरा गरिरहन्छन् ।]
- कुनैपनि कुरामा प्रतिक्रिया नदिने,
- संवेगात्मक रूपमा शून्य हुने,
- कुनै कुरामा पनि रूची नदेखाउने,
- आफूलाई मूल्यहिन महशुस गर्ने,
- एक्कासी धेरै खुसी हुने अनि एक्कासी शान्त हुने,
- आफूले आफैंलाई हानी नोक्सानी तथा शारीरिक असर पार्ने व्यवहार गर्ने,
- निराशावादी कुराहरू गर्ने र आफूलाई असहाय महशुस गर्ने,
- आत्महत्यालाई सकरात्मक रूपमा लिने,
आत्महत्या कसरी रोक्ने त ?
आत्महत्या गर्ने बारे उनीहरूले धेरै माध्यमबाट हामीलाई बताइरहेका हुन्छन् । त्यही बेला उनीहरूले भन्न खोजेको कुरा बुझ्न सकियो भने उसलाई आत्महत्या गर्नबाट बचाउन सकिन्छ । मानिसले आफ्नो समस्याको समाधान नभएपछि अन्तिममा उसले मृत्युको सहारा लिन पुग्छ ।
मानिसहरूमा सचेतनाको कमीसँगै अहिलेको आवस्थामा आवश्यकता भन्दा बढी महत्वाकांक्षी हुनु, आत्मसन्तुष्टि नहुनु र आफूले अफैलाई कमजोर भएको महशुस गर्ने जस्ता व्यवहारलाई सकारात्मक रूपमा परिवर्तन गर्न सकियो यसलाई केहि हदसम्म समाधान गर्न सकिन्छ ।
आत्महत्याको रोकथाममा एकपक्षको मात्र प्रयासले सफल हुँदैन । यसमा समाज, देश, मनोसामाजिक र जैविक प्रयाससहितको हातेमालो हुनु जरूरी छ । आत्महत्याको समस्याबाट प्रत्यक्ष झेलेकाहरूको पीडा र संघर्षबीच बाँचेका व्यक्तिको अनुभव सुनौं ।
यसका खतराका सूचक लक्षणहरू प्रति चनाखो रहौं । सबैले आफू वा अन्य पीडितको कसरी सहयोगी बन्ने, यसको रोकथाम र उपचारमा के–कस्ता स्रोत÷साधन, सेवा–सुविधाका बारे सजग रहौं । तनाव व्यवस्थापन र मानसिक रोगको उपचार व्यवस्थापनमा जुटेर आत्महत्यालाई रोक्न सकिन्छ ।
स्केचः खाेज पत्रकारिता केन्द्र
