आँखालाई माया गरौं

‘आँखालाई माया गरौं’ भन्ने मुल नाराका साथ यस वर्ष सप्ताहव्यापी रुपमा विभिन्न कार्यक्रमहरु गर्दै विश्व दृष्टि दिवस मनाइदैंछ । उपचार तथा रोकथाम गर्न सकिने अन्धोपनका समस्या र समाधानहरुबारे विश्वभर चेतना फैलाउनका लागि ‘विश्व दृष्टि दिवस’ मनाइदैंछ । विश्वबाट हटाउन सकिने अन्धोपनलाई सन् २०२० सम्ममा न्यूनीकरण गर्न सन् १९९९ फेब्रुअरीमा VISION 2020 : Right to Sight कार्यक्रमको घोषणा गरी आँखा स्वास्थ्य सेवामा गुणस्तरीय सेवा, समतामूलक वितरण, एकीकृत स्वास्थ्य सेवा र दिगोपना चार मूल्य र मान्यतालाई जोड दिदैं हरेक वर्ष अक्टोबर महिनाको दोस्रो विहिबारलाई विश्व दृष्टि दिवसको रुपमा मनाउने गरिएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको वल्र्ड रिपोर्ट अन भिजन २०१९ र ७३ औ विश्व स्वास्थ्य एसेम्बली २०२० को आईपीआईसीमा विश्व स्वास्थ्य संगठनले काम गर्दैछ ।

विश्वभर ८ सय मिलियन जनतामा मायोपीया, हाइपरमेट्रोपीया र प्रेसवायोपीयाबाट पीडित छन् । जुन एकजोडी चस्माले निको पार्छ । विश्वभर २.२ विलियन नजिक वा दुरदृष्टि दोषबाट पीडित छन । एक सय मिलियन जनताहरुमा मोडरेटदेखि सेभेर वा अन्धोपना छ । जुन क्याटरयाक्ट सर्जरीबाट ठिक गर्न सकिन्छ । उपचारको दायरा तथा रोक्न सकिने कम्तिमा एक विलियन मानिस दृष्टिदोषको समस्या लिएर बसिरहेका छन् । दृष्टिदोष प्रमुखतयाः ५० वर्षमाथिमा छ । भर्खरै विश्व स्वास्थ्य एसेम्बलीको ७४ औ बैठकमा सदस्य राष्ट्रहरुले २ वटा विश्व उद्धेश्य २०३० मा पूरा गर्न राजी भएका छन् । दृष्टिदोषको पहुँचमा ४० प्रतिशत बढाउने र मोतियाविन्दूको शल्यक्रियामा ३० प्रतिशत प्रभावकारी पहुँच बनाउने छ ।

दृष्टिमा भएको कमीले ग्लोबल बर्डेन धेरै छ । उपचार नगरिएको मायोपीयाले अमेरिकी डलर २४४ बिलियन र प्रेस्बायोपीयाले २५.४ बिलियन अमेरिकी डलर छ । आइसीडी ११ अनुसार भिजन इम्पेरमेन्ट २ प्रकारका छन् । दुरदृष्टि दोषमा माइल्डमा भिज्युल एक्युटी ६/१२ देखि ६/१८ भन्दा खराब, मोडरेटमा ६/६० देखि ३/३० भन्दा खराब र अन्धोपना ३/६० भन्दा खराब हो । त्यस्तै, नजिक दृष्टि दोषमा एन ६ वा एम .०८,४० सेमीमा खराब छ । दृष्टिदोषले व्यक्तिगत र आर्थिक असर पारिरहेको हुन्छ । बच्चामा भए भाषा, संवेदना,सामाजिक, कग्नीटिभ तब शैक्षिक अवसर कम हुन्छ । जीवनको गुणस्तरता, काममा कम सहभागिता, उत्पादन तथा बढी डिप्रेसन, एन्जाइटी, सोसियल आइसोलेसन, हिडाइमा कठिन, बढी खस्ने, दुर्घटना, चोटपटक र समयअगावै नर्सिङ वा केयर होममा जाने बनाइदिन्छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन र अन्धोपन निवारण कार्यमा संलग्न अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरुको छाता संगठन अन्धोपन निवारणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय एजेन्सीले सन् २०१० को अध्ययनलाई आधार मानी विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०२० सम्म उपचार तथा रोकथाम गर्न सकिने अन्धोपनलाई २५ प्रतिशत घटाउने लक्ष्य लिएको थियो । यस लक्ष्यलाई पूरा गर्न नेपाल सरकारसँग आँखा स्वास्थ्य क्षेत्रमा संलग्न सबै निकायहरु सहकार्य गर्दै आइरहेको सर्वविदितै छ । नेपाल सरकारले पनि एक सदस्य राष्ट्र भएकाले सन् १९९९ नोभेम्बरमा कार्यक्रम मनाउने घोषणा गरी २० वर्षे कार्ययोजना (२००१–२०१९) लागु गरेको थियो । यस दिवसमा विश्वभरिका विभिन्न संघ–संस्थाले सरकार, संस्था र व्यक्तिलाई विश्वव्यापी रुपमा परिचालित अन्धोपन निवारण कार्यक्रममा सहकार्य गर्न प्रोत्साहित गर्दछ ।

विगत ३ दशकदेखि नेपालको आँखा स्वास्थ्य सेवामा गैरसरकारी संस्थाहरुको सहभागिताले यस क्षेत्रको प्रगति तुलनात्मक रुपमा अग्रिम पंक्तिमा छ । यद्यपि, प्राथमिक आँखा उपचार सेवालाई ग्रामीण समुदायसम्म अझ प्रभावकारी बनाउन आँखा स्वास्थ्य नीति अब रणनीति तर्जुमा हुँदै गरेको सन्दर्भमा स्थानीय, जिल्ला तथा प्रदेशमा आँखा स्वास्थ्य सेवा कार्यक्रमसँग सम्बन्धित सबै सरोकारवालाबीच समन्वय गराउँदै एकीकृत स्वास्थ्य सेवा प्रणालीमा जोड दिनु पहिलो प्राथमिकता बनेको छ ।

विद्यालय भर्ना हुनुअघि विद्यार्थीको अनिवार्य आँखा परीक्षण गराउनुपर्ने सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा उल्लेख छ । जसको कार्यान्वयनका लागि स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय, प्रदेश तथा स्थानीय तहसँगको सहकार्यमा प्रत्येक विद्यालयमा भर्ना हुनुअघि नै ५ वर्षदेखि ११ वर्षसम्मका बालबालिकाको आँखा परीक्षण गरिदैंछ । हाल प्रदेश सरकार र स्थानीय तहसँग समन्वयको काम भइरहेको छ । र, हरेक वडामा उपचार तथा स्थानीय तहमा आँखा उपचार केन्द्र स्थापना गर्दैछ ।

पछिल्लो समय बालवालिकाहरुमा आँखा स्वास्थ्यको समस्या बढ्दै गएको छ । सहरी क्षेत्रका बालवालिकाहरुमा दुरदृष्टि कमजोर हुँदै गएको छ । कोरोना महामारीले अध्ययन समेत मोबाइल, कम्प्युटर, ल्यापटपमा सिमित हुँदा उनीहरुको नजिकको दृष्टि कमजोर हुँदै गएको छ । सहरी क्षेत्रका १५ प्रतिशत बालवालिकामा चस्मा प्रयोग गर्नपर्ने अवस्था छ । तर, ५० प्रतिशतले चस्माको प्रयोग नै नगर्ने छन् । सरकारले आफ्नो नीति तथा कार्यक्रममा आँखा स्वास्थ्य तथा जाँच कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिएको छ । स्कुल जाने सबै बालवालिकाहरुको आँखा जाँच गराउने योजना छ ।

आँखा स्वास्थ्य सम्वन्धि केही तथ्य

नेपालमा

• १ लाख २० हजार मानिस दृष्टिविहिन छन् ।
• १० लाख २५ हजार मानिसमा उच्च तथा मध्यम प्रकारको दृष्टि दोषको समस्या रहेको छ ।
• ११ लाख ५० हजार मानिस अन्धोपना वा दृष्टि दोषबाट प्रभावित छन् ।
• दृष्टि दोष भएकामध्ये ८९ प्रतिशत मानिसहरु विकासोन्मुख देशमा बसोवास गर्दछन् ।
• अन्धोपनाको ६६ प्रतिशत अन्धोपन उपचार गर्न सकिने खालका छन् ।
• अन्धोपनाको १६ अन्धोपन रोकथाम गर्न सकिने खालका छन् ।
• उच्च तथा मध्यम प्रकारका न्यूनदृष्टि रहेका मध्य लगभग ६० उच्च तथा मध्यम प्रकारको न्यून दृष्टि महिलामा रहेको छ ।
• न्यून दृष्टिको मूख्य कारणहरुमा दृष्टिदोष, मोतिविन्दु र जलविन्दु रहेका छन् ।
• दृष्टिविहिनको मूख्य कारणहरुमा मोतिविन्दु, जलविन्दु र आँखाको पर्दा रहेका छन् ।
• पछिल्लो २० वर्षमा संक्रमण जस्तै ट्रकोमाका कारणले हुने न्यूनदृष्टि समस्या उन्मूलन भएको छ ।
• हरेक वर्ष नेपालमा अनुमानित ३० प्रतिशत मानिसलाई आँखाको जाँच गराउनुपर्ने देखिन्छ ।
• सन् २०१४ मा नेपालमा गरिएको पहिलो र ठूलो सर्भे नेपाल पेडियाट्रिक अकुलर डिजिज स्टडीमा ०.०६% बालबालिकामा बाल अन्धोपन देखिन्छ । त्यसमध्ये ८०% बालबालिकाहरुको उपचार गरेर हटाउन सकिने अन्धोपन भेटिएको छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको २०२० को एक रिपोर्टले आँखा स्वास्थ्य सेवामा समानता नरहेको जनाएको छ । विश्वभर २.२ बिलियन अर्थात २ अर्ब २० करोड मानिसमा अन्धोपनाको समस्या रहेकोमा १ बिलियन अर्थात १ अर्ब अन्धोपनाका शिकार छन् । जसलाई बचाउन, उपचार गर्न सकिन्थ्यो । अर्धविकसित देश, मध्यम आय भएका देश, ग्रामीण भेग, जेष्ठ नागरिक, महिला, अपांग, जनजाति तथा आर्थिक अवस्थाले पिछडिएका ब्यक्ति आँखा स्वास्थ्य सेवा पाउन बञ्चित छन् । तसर्थ, जनचेतना, राजनीतिक चासो तथा लगानी बढाउनपर्ने कुरामा जोड दिएको छ । रिपोर्टको मुख्य सार जनता लक्षित आँखा सेवालाई बढाउने र प्राथमिक आँखा सेवा बलियो बनाउने हो । जसले जनता लक्षित आँखा सेवा, युनिभर्सल हेल्थ कभरेज र दिगो विकास लक्ष्यलाई टेवा पु¥याउनेछ ।

अन्धोपनाका मूख्य कारणहरु :

•  मोतिविन्दु र यस सम्बन्धित
• आँखाको पर्दा जन्य रोगहरु
• आँखाको नानीमा हुने अन्धोपना
• जलविन्दु
• दृष्टिदोष
• अन्य

अन्तमा, आँखा चिसो र सफा पानीले दैनिक २ पटक पखाल्नुपर्छ । आँखा पटक पटक चलाउने तथा झिम्क्याउने गर्नपर्छ । आँखा मिच्ने, जे पायो त्यो औषधी राख्ने गर्न हुँदैन । चस्मा लगाउनपर्छ । हरिया तथा पहेला जातका फलफूल र सागसब्जी सेवन गर्नपर्छ । भिटामिन ए राष्ट्रिय कार्यक्रममा समावेश भएर क्याप्सुल खानुपर्छ ।